ایجاز و اطنابایجاز وَ اِطْناب، و نیز مساوات، گونه‌های مختلف ادای مقصود و بیان معانی ذهنی است که گوینده بلیغ بنا بر مقتضیات از آن‌ها استفاده می‌کند. [۲]
شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، ج۱، ص۳۷۷، تهران، ۱۳۲۷ق.
۱ - تاریخچه مبحثمباحث مربوط به ایجاز و اطناب مانند دیگر فصول علم معانی تا سده ۴ق/۱۰م به صورت ضمنی و نامستقل مطرح می‌شد. [۳]
جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، ج۱، ص۹۴، قاهره، ۱۹۳۲م.
[۴]
ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، به کوشش احمد محمد شاکر، ج۱، ص۶۸-۶۹، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۵]
ابن معتز، عبدالله، البدیع، به کوشش ا کراچکوفسکی، ج۱، ص۵۹ به بعد، بغداد، ۱۹۷۹م.
و از سده ۵ق به تدریج روی به استقلال و تکمیل نهاد و آثاری چون جامع العلوم سکاکی ، و المطول و مختصر تفتازانی پدید آمد.۱.۱ - در آثار فارسیدر آثار فارسی سده‌های ۵ و ۶ق نشانی از بحث ایجاز و اطناب نیست و در سده‌های بعد هم فقط بحث‌هایی زیر عناوین حشو و اعتراض الکلام و بسط و اطناب دیده می‌شود. در شبه قاره هند از سده ۱۲ق/۱۸م دانشمندان فارسی زبان چون فقیر دهلوی در حدائق البلاغه ، و محمد هادی مازندرانی در انوار البلاغه این مباحث را مطرح کردند؛ [۶]
تقوی، نصرالله، هنجار گفتار، تهران، ۱۳۱۷ش.
۲ - معنی ایجازایجاز، در لغت به معنای کوتاه‌گویی، و در اصطلاح چنان است که «لفظ اندک بود و معنی آن بسیار». [۷]
شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، ج۱، ص۳۷۷، تهران، ۱۳۲۷ق.
[۸]
سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۲۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۹]
فخرالدین رازی، نهایه الایجاز، به کوشش بکری امین، ج۱، ص۳۴۷، بیروت، ۱۹۸۵م.
[۱۰]
کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به کوشش جلال‌الدین کزازی، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۶۹ش.
۲.۱ - انواعایجازی که موجب اخلال در معنی و سبب ابهام و تعقید گردد، ایجاز مخل یا مردود نام دارد و از آن به «تقصیر» نیز تعبیر شده است، [۱۱]
کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به کوشش جلال‌الدین کزازی، ج۱، ص۷۷، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۱۲]
همایی، جلال‌الدین، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، ج۱، ص۱۳۱، تهران، ۱۳۷۴ش.
[۱۳]
طیبی، حسین، التبیان فی البیان، به کوشش توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌الله، ج۱، ص۱۱۴، کویت، ۱۹۸۶م.
اما ایجازی که مخل معنای مقصود نباشد، دارای ارزش بلاغی است و در اصطلاح ایجاز مقبول نامیده می‌شود. این نوع ایجاز بر دو نوع است: ایجاز قصر و ایجاز حذف. ایجاز قصر سخنی است کوتاه و رسا که کوتاهی آن از حذف واژه‌ها و جمله‌ها پدید نیامده باشد. [۱۴]
ابوهلال عسکری، حسن، کتاب الصناعتین، به کوشش مفید قمیحه، ج۱، ص۱۹۵، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۱۵]
علوی یمنی، یحیی، الطراز، به کوشش محمد عبدالسلام شاهین، ج۱، ص۵۴۶، بیروت، ۱۹۹۵م.
[۱۶]
تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۲۲۸، چ سنگی، تهران.
[۱۷]
خطیب قزوینی، محمد، الایضاح فی علوم البلاغه، به کوشش بهیج غزاوی، ج۱، ص۱۷۴، بیروت، ۱۹۸۸م.
[۱۸]
بابرتی، محمد، شرح التلخیص، به کوشش محمد مصطفی رمضان صوفیه، ج۱، ص۴۲۷-۴۲۸، طرابلس، ۱۹۸۳م.
در زبان فارسی، متون ادب تا قرن ۷ق آکنده از ایجاز قصر است و گلستان سعدی ، به ویژه باب هشتم آن جلوه‌گاه نمونه‌های استادانه اینگونه ایجاز است؛ و در زبان عربی ، به ویژه در قرآن کریم عالی‌ترین نمونه‌های این نوع ایجاز را می‌توان یافت. اما ایجاز حذف، حاصل حذف بخشی از کلام است، به شرطی که مخل معنی نباشد. [۲۰]
مرزبانی، محمد، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، ج۱، ص۲۱۱، قاهره، ۱۳۸۵ق.
[۲۱]
خطیب قزوینی، محمد، الایضاح فی علوم البلاغه، به کوشش بهیج غزاوی، ج۱، ص۱۷۷، بیروت، ۱۹۸۸م.
[۲۲]
خطیب قزوینی، محمد، التلخیص، به کوشش عبدالرحمان برقوقی، ج۱، ص۲۱۶-۲۲۰، بیروت، ۱۹۰۴م.
[۲۳]
تفتازانی، مسعود، شرح المختصر، ج۱، ص۲۷۴-۲۷۹، قم، کتابفروشی کتبی نجفی.
[۲۴]
سعدی، کلیات، ج۱، ص۲۱۹، بیت ۶، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۲۵]
تقوی، نصرالله، هنجار گفتار، ج۱، ص۱۳۰، تهران، ۱۳۱۷ش.
۳ - معنی اطناباطناب، در لغت به معنای دراز گویی، و در اصطلاح آن است که الفاظ بیش از معانی باشد. [۲۷]
سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۲۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
۲.۱ - انواعاگر این درازگویی، ملال‌آور و دور از اعتدال باشد و به «بسط ناپسندیده» که از آن به تطویل نیز تعبیر می‌شود، بینجامد، آن را اطناب مردود و مُمِل می‌نامند. [۲۸]
شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، ج۱، ص۳۷۷- ۳۷۸، تهران، ۱۳۲۷ق.
[۲۹]
طیبی، حسین، التبیان فی البیان، به کوشش توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌الله، ج۱، ص۱۱۴، کویت، ۱۹۸۶م.
اطناب مقبول آن‌گونه درازگویی است که موجب ملال نمی‌گردد و خود دارای ارزش ادبی و هنری است. [۳۰]
ابوهلال عسکری، حسن، الفروق اللغویه، ج۱، ص۲۸، قم، ۱۳۵۳ش.
این نوع اطناب وجوه متعددی دارد که گاه آن را تا ۲۰ وجه برشمرده‌اند. [۳۱]
خطیب قزوینی، محمد، التلخیص، به کوشش عبدالرحمان برقوقی، ج۱، ص۲۲۱-۲۲۲، بیروت، ۱۹۰۴م.
[۳۲]
تفتازانی، مسعود، شرح المختصر، ج۱، ص۲۸۰-۲۹۰، قم، کتابفروشی کتبی نجفی.
[۳۳]
تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۲۳۲ به بعد، چ سنگی، تهران.
[۳۴]
تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش محمد وجیه و دیگران، ذیل اطناب، کلکته، ۱۸۶۲م.
اطناب مقبول اگر سودمند به حال متکلم باشد، مانند سخن گفتن طولانی عاشق با معشوق، از آن به التذاذ یا استلذاذ تعبیر می‌گردد؛ و اگر متکلم سخن خود را مؤکد سازد، یا به تکمیل آن دست زند، یا به تبیین و توضیح آن بپردازد تا فایده اطناب عاید مخاطب گردد، آن را اطناب سودمند به حال مخاطب می‌گویند. وجوه متعدد اطناب مقبول به همین حوزه تعلق دارد و غرض از آن بیشتر تأکید، تکمیل و تبیین است؛ تأکید خود شامل «تکریر» و «تذییل» و «ایغال»؛ [۳۵]
سنایی، مجدود، دیوان، ج۱، ص۳۷۴، بیت ۶، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۳۶]
ناصر خسرو، دیوان، ج۱، ص۴۷، بیت ۲۰، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۳۷]
صائب تبریزی، دیوان، به کوشش سیروس شمیسا، بیت ۱۷، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۳۸]
همایی، جلال‌الدین، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، ج۱، ص۱۳۳، تهران، ۱۳۷۴ش.
تکمیل شامل «تتمیم» و «احتراس»؛ [۳۹]
سعدی، کلیات، ج۱، ص۷۸، بیت ۲، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۴۰]
نظامی گنجوی، لیلی و مجنون، ج۱، ص۴۷، بیت ۴، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۳۳ش.
و تبیین شامل دیگر وجوه اطناب مانند ایضاح پس از ابهام، ذکر خاص پس از عام و... است. [۴۱]
حافظ، دیوان، ج۱، ص۳، بیت ۱۳، به کوشش ابوالقاسم انجوی شیرازی، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۴۲]
حافظ، دیوان، ج۱، ص۷۹، بیت ۹، به کوشش ابوالقاسم انجوی شیرازی، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۴۳]
سعدی، کلیات، ج۱، ص۱۸۵، بیت ۱۷، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش.
۴ - معنی مساواتمساوات، یعنی سخنی که در آن لفظ و معنی برابر است. [۴۴]
شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، ج۱، ص۳۷۸، تهران، ۱۳۲۷ق.
[۴۵]
بدرالدین بن مالک، المصباح، به کوشش حسنی عبدالجلیل یوسف، ج۱، ص۷۸، قاهره، ۱۹۸۹م.
[۴۶]
تفتازانی، مسعود، المطول، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰، چ سنگی، تهران.
این معنی که میانه ایجاز و اطناب، مرحله‌ای به نام مساوات هست، یا نه، مورد بحث و اختلاف علمای بلاغت است. [۴۷]
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۳، ص۱۷۹، قم، ۱۳۶۳ش.
[۴۸]
سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، ج۱، ص۱۲۰، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۴۹]
طیبی، حسین، التبیان فی البیان، به کوشش توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌الله، ج۱، ص۱۱۴، کویت، ۱۹۸۶م.
[۵۰]
زرین‌کوب، عبدالحسین، شعر بی دروغ شعر بی نقاب، ج۱، ص۱۹۸، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۵۱]
شمیسا، سیروس، معانی، ج۱، ص۱۶۲، تهران، ۱۳۷۳ش.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۹۵۹م. (۲) ابن معتز، عبدالله، البدیع، به کوشش ا کراچکوفسکی، بغداد، ۱۹۷۹م. (۳) ابوهلال عسکری، حسن، الفروق اللغویه، قم، ۱۳۵۳ش. (۴) ابوهلال عسکری، حسن، کتاب الصناعتین، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، ۱۹۸۴م. (۵) بابرتی، محمد، شرح التلخیص، به کوشش محمد مصطفی رمضان صوفیه، طرابلس، ۱۹۸۳م. (۶) بدرالدین بن مالک، المصباح، به کوشش حسنی عبدالجلیل یوسف، قاهره، ۱۹۸۹م. (۷) تفتازانی، مسعود، شرح المختصر، قم، کتابفروشی کتبی نجفی. (۸) تفتازانی، مسعود، المطول، چ سنگی، تهران. (۹) تقوی، نصرالله، هنجار گفتار، تهران، ۱۳۱۷ش. (۱۰) تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش محمد وجیه و دیگران، کلکته، ۱۸۶۲م. (۱۱) جاحظ، عمرو، البیان و التبیین، قاهره، ۱۹۳۲م. (۱۲) جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش یحیی شامی، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۳) حافظ، دیوان، به کوشش ابوالقاسم انجوی شیرازی، تهران، ۱۳۶۱ش. (۱۴) خطیب قزوینی، محمد، الایضاح فی علوم البلاغه، به کوشش بهیج غزاوی، بیروت، ۱۹۸۸م. (۱۵) خطیب قزوینی، محمد، التلخیص، به کوشش عبدالرحمان برقوقی، بیروت، ۱۹۰۴م. (۱۶) زرین‌کوب، عبدالحسین، شعر بی دروغ شعر بی نقاب، تهران، ۱۳۵۵ش. (۱۷) سعدی، کلیات، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ۱۳۷۵ش. (۱۸) سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۹) سنایی، مجدود، دیوان، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۶ش. (۲۰) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، ۱۳۶۳ش. (۲۱) شمس قیس رازی، محمد، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، تهران، ۱۳۲۷ق. (۲۲) شمیسا، سیروس، معانی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۲۳) صائب تبریزی، دیوان، به کوشش سیروس شمیسا، تهران، ۱۳۷۳ش. (۲۴) طیبی، حسین، التبیان فی البیان، به کوشش توفیق فیل و عبداللطیف لطف‌الله، کویت، ۱۹۸۶م. (۲۵) علوی یمنی، یحیی، الطراز، به کوشش محمد عبدالسلام شاهین، بیروت، ۱۹۹۵م. (۲۶) فخرالدین رازی، نهایه الایجاز، به کوشش بکری امین، بیروت، ۱۹۸۵م. (۲۷) قرآن کریم. (۲۸) کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به کوشش جلال‌الدین کزازی، تهران، ۱۳۶۹ش. (۲۹) مرزبانی، محمد، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۱۳۸۵ق. (۳۰) ناصر خسرو، دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، ۱۳۵۳ش. (۳۱) نظامی گنجوی، لیلی و مجنون، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۳۳ش. (۳۲) همایی، جلال‌الدین، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، ۱۳۷۴ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ایجاز و اطناب»، ج۱۰، ص۴۱۷۱. |